ANAYASA MAHKEMESİ KARARI

Esas Sayısı:1993/5 (Siyasî Parti Malî Denetimi)

Karar Sayısı:1998/24

Karar Günü:7.5.1998

R.G. Tarih-Sayı:15.06.1998-23373

I- MALİ DENETİMİN KONUSU

Sosyaldemokrat Halkçı Parti Genel Merkezi ile ilçe örgütlerini de kapsayan 76 il örgütünün 1992 yılı kesinhesabının incelenmesidir.

II- İLK İNCELEME

Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü'nün 16. maddesi uyarınca; Yekta Güngör ÖZDEN, Güven DİNÇER, Mustafa GÖNÜL, Oğuz AKDOĞANLI, İhsan PEKEL, Selçuk TÜZÜN, Ahmet N. SEZER, Haşim KILIÇ, Yalçın ACARGÜN, Mustafa BUMİN ve Sacit ADALI'nın katılmalarıyla 15.9.1993 gününde yapılan ilk inceleme toplantısında: 'Dosyada eksiklik bulunmadığından Sosyaldemokrat Halkçı Parti'nin 1992 yılı kesinhesabının esastan incelenmesine oybirliğiyle' karar verilmiştir.

III- ESASIN İNCELENMESİ

Parti'nin Anayasa Mahkemesi'ne verdiği 1992 yılı kesinhesap çizelgeleri ile muhasebe defterleri, gelir ve gider belgeleri üzerinde yapılan karşılaştırma ve inceleme sonuçlarını içeren esas inceleme raporu, Anayasa ve 2949 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Yasa ile 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın ilgili kuralları, bunların gerekçeleri ve diğer yasama belgeleri okunup incelendikten sonra gereği görüşülüp düşünüldü :

Denetimin maddî ögelerini oluşturan defter ve belgelerde Sosyaldemokrat Halkçı Parti'nin 1992 yılı içindeki gelir ve giderleri birbirine denk biçimde Genel Merkez'in gelir ve giderleri 37.171.194.927.- lira, 76 il örgütünün gelir ve giderleri 30.365.079.290.- lira olmak üzere toplam 67.536.274.217.- lira olarak gösterilmiştir.

A- Gelirlerin İncelenmesi

1- Genel Merkez Gelirleri

Parti Genel Merkezi'nin 1992 yılı içindeki gelirleri 37.171.194.927.- lira olarak gösterilmiştir.

Bunun; 13.679.501.800.- lirasının Hazine yardımından, 20.000.000.- lirasının aidatlardan, 14.991.793.429.- lirasının bağışlardan, 3.851.957.895.- lirasının banka faizlerinden, 97.639.529.- lirasının satışlardan, 71.669.500.- lirasının çeşitli etkinliklerden, 429.152.769.- lirasının borçlanmadan sağlandığı, 4.029.480.000.- lirasının ise varlık hesabının müspet bakiyesinden oluştuğu anlaşılmıştır.

Genel Merkez'in muhasebe defter kayıtları ve gelir belgeleri üzerinde yapılan incelemede, aşağıda belirtilenler dışındaki gelirlerin 2820 sayılı Yasa'nın 61-69. madde hükümlerine uygun olarak sağlandığı sonucuna varılmıştır.

Genel Merkez'in sağladığı (465.015.000 + 235.000.000=) 700.015.000.- liralık gelirin ise Yasa'ya uygun olmadığı anlaşılmıştır.

Şöyleki;

a) Toplam tutarı 465.015.000.- lira olan kimi gelir makbuzları karşılığında 1992 yılı içerisinde aynı kişi veya kuruluşlardan 50.000.000.-TL.sı üzerinde gelir sağlandığı görülmüştür.

2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 66. maddesinin 31.10.1990 günlü 3673 sayılı Yasa ile değişik ikinci fıkrasında; 'Yukarıdaki fıkranın dışında kalan gerçek ve tüzelkişilerin herbirinin bir siyasî partiye aynı yıl içerisinde ellimilyon liradan fazla kıymette aynî veya nakdî bağışta bulunması yasaktır.' denilmiş, 76. maddesinin birinci fıkrasında ise; 'Bu Kanunun bağışlarla ilgili hükümlerine aykırı olarak bağış kabul ettiği Anayasa Mahkemesince tesbit edilen siyasî partilerin, 66 ncı maddenin birinci ve üçüncü fıkralarına aykırı şekilde elde ettikleri gelirlerin tamamının Hazine'ye irat kaydedilmesine, taşınmaz malların Hazine adına tapuya tesciline; aynı maddenin ikinci fıkrasında belirtilen miktarlardan fazla gelirlerle taşınmaz malların bu fıkrada belirtilen miktarı geçen kısmının karşılığının Hazineye irat kaydedilmesine karar verilir.' kuralına yer verilmiştir.

Bu durumda, SHP Genel Merkezi'nce Yasa'ya aykırı olarak aynı kişi veya kuruluşlardan elli milyon liranın üzerinde sağlanan toplam 465.015.000.- liralık gelirin; (SHP, 18.2.1995 gününde 2820 sayılı Yasa'nın 110/1. madde hükmü çerçevesinde malvarlığı ile birlikte CHP ile birleştiğinden, CHP'nin malvarlığından) Hazine'ye irat kaydına karar verilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

b) Parti'nin; 1992 yılı içinde, Yapı Kredi Bankası'nın Ankara/Sıhhiye Şubesi'nden 29.2.1992 gününde 235.000.000.- liralık kredi aldığı ve bu krediyi 16.3.1992 gününde kapattığı, görülmüştür.

2820 sayılı Yasa'nın; 67. maddesinde, 'Siyasî partiler, hiçbir şekilde hiçbir yerden ve hiçbir kimseden dolaylı veya dolaysız olarak kredi veya borç alamazlar. Ancak, ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla 66 ncı maddenin 1 ve 3 üncü fıkralarında gösterilenler dışında kalan gerçek ve tüzelkişilerden kredili veya ipotek karşılığı mal satınalabilirler.' 76. maddesinin ikinci fıkrasında da, 'Bu Kanunun 67 nci maddesi hükmüne aykırı olarak siyasî partilere sağlanan kredi veya borçlar üzerine Anayasa Mahkemesi kararıyla Hazinece elkonulur, kredi veya borcu verene karşı Hazine hiçbir yükümlülük altına girmez.' kuralına yer verilmiştir.

Bu durumda SHP, 1992 yılında Yapı Kredi Bankası'ndan 235.000.000.- lira kredi almak suretiyle 2820 sayılı Yasa'nın 67. maddesi hükmüne aykırı davranmıştır.

Kredinin yılı içinde kapatılmış olması, Yasa'nın açık ve kesin kuralına aykırılığı ortadan kaldırmaz.

Bu nedenle, 235.000.000.- liralık kredi tutarına, Yasa'nın 76. maddesi gereğince Hazine'ce el konulması gerektiği sonucuna varılmıştır.

2- İl Örgütleri Gelirleri

Parti'nin örgütü bulunduğu 76 il örgütünce sağlanan gelirler 30.365.079.290.- lira olarak gösterilmiştir.

Bunun; 4.210.297.044.- lirasının aidatlardan, 533.866.843.- lirasının satışlardan, 7.228.089.251.- lirasının etkinliklerden, 11.619.932.048.- lirasının bağışlardan, 234.017.444.- lirasının faizlerden, 2.237.284.030.- lirasının örgüt içi yardımlardan, 3.876.497.014.- lirasının borçlanmadan sağlandığı, 425.185.616.- lirasının ise varlık hesabı müspet bakiyesinden oluştuğu anlaşılmıştır.

Parti il örgütlerinin kesinhesap çizelgelerinin gelir bölümleri ve Anayasa Mahkemesi'nin 2.4.1996 günlü kararında adları yazılı 22 il örgütünün gelir belgeleri üzerinde yapılan incelemede aşağıda belirtilenler dışındaki gelirlerin 2820 sayılı Siyasî

Partiler Yasası'nın 61. maddesinde belirtilen kaynaklardan sağlandığı, Merkez Karar ve Yönetim Kurulu kararıyla doğruluğunun onaylandığı görülerek bunların Yasa'ya uygun olduğu sonucuna varılmıştır.

76 il örgütünce sağlanan (243.000.000 + 283.452.690 + 280.244.509=) toplam 806.697.199.- liralık gelirin ise Yasa'ya uygun olmadığı anlaşılmıştır.

Şöyleki;

a-) Toplam tutarı 243.000.000.- lira olan kimi gelir belgeleriyle; 1992 yılı içinde aynı kişi ve kuruluşlardan 50.000.000.- TL.lık yasal sınırı aşan gelir sağlandığı görülmüştür.

2820 sayılı Yasa'nın 66. maddesine aykırı olarak sağlanan bu gelirin aynı Yasa'nın 76. maddesi gereğince Hazine'ye irat kayıt edilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

b-) Toplam tutarı 283.452.690.- lira olan kimi il örgütü gelir belgelerinde parayı ödeyen kimsenin adı, soyadı ve adresinin gösterilmediği görülmüştür.

2820 sayılı Yasa'nın 66. ve 69. maddelerine aykırı olarak il örgütlerince sağlanan toplam (280.402.690 + 3.050.000=) 283.452.690.- liralık gelirin aynı Yasa'nın 76/3. maddesi gereğince Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

c) Parti il örgütlerince sağlanan; toplam 280.244.509.- liralık gelirlere ait belgelerin; Anayasa Mahkemesi'ne yasal saklama süresi içinde sunulmadığı görülmüştür.

2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 69. maddesinin; ikinci fıkrasında 'Siyasî partilerin genel merkezlerinin ve teşkilat kademelerinin gelirleri, parti merkez karar ve yönetim kurulunca bastırılan makbuzlar karşılığında alınır. Bastırılan ve parti teşkilat kademelerine gönderilen gelir makbuzlarının seri ve sıra numaralarına ait kayıtlar parti genel merkezinde tutulur. Parti teşkilat kademeleri aldıkları ve kullandıkları makbuzlar dolayısıyla parti merkez karar ve yönetim kuruluna karşı malî sorumluluk taşırlar.', dördüncü fıkrasında da 'Makbuzların asıl kısımlarıyla dipkoçanlarında aynı sıra numarası bulunur. Makbuz dipkoçanlarının saklama süresi, Anayasa Mahkemesinin ilk inceleme kararının ilgili partiye bildirilme tarihinden itibaren beş yıldır.' denilmektedir. 76. maddesinin üçüncü fıkrasında ise, 'Bu Kanun'un 69. maddesinde belirtilen esaslara aykırı olarak bir siyasî partinin tevsik edilmeyen kaynaklardan gelir sağladığı anlaşılırsa, Anayasa Mahkemesi kararıyla bu gelir Hazine'ye irad kaydedilir.' kuralına yer verilmektedir.

Parti; gelir belgelerini Mahkemeye göndermediği için gelir kaynağını tevsik edememiştir.

Bu durumda, toplam 280.244.509.- liralık gelirin 2820 sayılı Yasa'nın 69/2, 4, 75/4 ve 76/3. maddeleri gereğince Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

B- Giderlerin İncelenmesi

1- Genel Merkez Giderleri

Parti Genel Merkezi'nin 1992 yılı içindeki giderleri 6.943.033.320.- lira olarak gösterilmiştir.

Bunun; 4.935.050.058.- lirasının personel giderlerine, 3.699.138.298.- lirasının yönetim giderlerine, 7.049.082.246.- lirasının seçim, tanıtma ve propaganda giderlerine, 826.565.891.- lirasının yardım giderlerine, 19.587.690.000.- lirasının demirbaş alım giderlerine, 845.506.821.- lirasının avans ödemelerine yapıldığı anlaşılmıştır.

Parti Genel Merkezi geliriyle gideri arasındaki 228.161.607.- liralık nakit mevcudunun gelecek yıla devredildiği görülmüştür.

Genel Merkez'in muhasebe defter kayıtları ve gider belgeleri üzerinde yapılan incelemede; aşağıda belirtilen 11.508.881.- lira olan Genel Merkez gideri dışındaki giderlerin 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'na uygun olarak yapıldığı sonucuna varılmıştır.

Toplam tutarı 11.508.881.- lira olan Genel Merkez giderinin Siyasî Partiler Yasası'na uygun olmadığı anlaşılmıştır.

Şöyleki;

a-) Toplam tutarı 202.000.- lira olan kimi giderlere ilişkin belgelerin Anayasa Mahkemesi'ne gönderilmediği görülmüştür.

2820 sayılı Yasa'nın 70. maddesinin ikinci fıkrasında, 'Beşbin liraya kadar harcamaların makbuz veya fatura gibi bir belge ile tevsik edilmesi zorunlu değildir.' denilmiş, üçüncü fıkrasında da; 'Giderlere ait belgeleri saklama süresi özel kanunlarda gösterilen daha uzun süreye ilişkin hükümler saklı kalmak üzere kesinhesabın Anayasa Mahkemesi'nin ilk inceleme kararının ilgili Parti'ye bildirilme tarihinden itibaren beş yıldır' kuralına yer verilmiştir.

Bu kurallara uygun olarak tevsik edilmediği anlaşılan toplam 202.000.- liralık gider tutarının 2820 sayılı Yasa'nın 76/4. maddesi gereğince Hazine'ye irad kayıt edilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

b-) Toplam tutarı 150.000.- lira olan kimi belgelerle yapılan harcamanın da Yasa'ya uygun olmadığı görülmüştür. Çünkü;

2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 70. maddesinin birinci fıkrasında, bir siyasî partinin bütün giderlerinin o siyasî parti tüzelkişiliği adına yapılacağı belirtilmiştir.

Parti'nin sahip olduğu araç şoförünün işlediği bir suçun yaptırımı olan trafik cezasının ödenmesi siyasî parti tüzelkişiliği adına yapılmış bir gider olarak değerlendirilemez.

Bu nedenle, 2820 sayılı Yasa'nın; 70/1. maddesine aykırı olarak ödenen toplam 150.000.- liranın, 75/4. maddesi gereğince Hazine'ye irad kayıt edilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

c-) Adisyon adı altında düzenlenen belgelerle toplam (112.500 + 257.000)= 329.500.- liralık harcamada bulunulduğu görülmüştür.

Anayasa Mahkemesi'ne muhasebe fişine ek olarak sunulan bu belgelerin, 2820 sayılı Yasa'nın 70. maddesinde öngörülen tevsik belgesi niteliğinde bulunmadığı tartışmasızdır.

Bu nedenle, 2820 sayılı Yasa'nın 76. maddesinin son fıkrası gereğince toplam 329.500.- liranın Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

2- İl Örgütleri Giderleri

Parti'nin örgütü bulunduğu 76 il örgütünün 1992 yılı içindeki giderleri 29.297.193.452.- lira olarak gösterilmiştir.

Bunun; 3.506.791.709.- lirasının personel giderlerine, 10.756.346.365.- lirasının yönetim giderlerine, 1.096.637.208.- lirasının alt örgütlere yapılan yardım giderlerine, 11.139.473.795.- lirasının seçim, tanıtma ve propaganda giderlerine, 2.709.686.633.- lirasının demirbaş alımlarına 88.257.742.- lirasının avans ödemelerine yapıldığı anlaşılmıştır.

İl örgütlerinin geliri ile gideri arasındaki 1.067.885.838.- liralık nakit mevcudunun gelecek yıla devredildiği görülmüştür.

İl örgütleri kesinhesap çizelgeleri gider bölümleri ve 22 ilin gider belgeleri üzerinde yapılan incelemede, aşağıda açıklananlar dışındaki giderlerin Merkez Karar ve Yönetim Kurulu kararıyla doğruluğunun onaylandığı görülerek bunların 2820 sayılı Yasa'ya uygun olduğu sonucuna varılmıştır.

 76 il örgütünce yapılan toplam 4.219.374.575.- liralık giderin aşağıda açıklanan nedenlerle Yasa'ya uygun bulunmadığı anlaşılmıştır.

a-) Toplam tutarı 702.513.942.- lira olan giderlere ilişkin belgelerin yasal saklama süresi içinde Anayasa Mahkemesi'ne ibraz edilmediği görülmüştür.

2820 sayılı Yasa'nın 70. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkralarına aykırılık oluşturan 702.513.942.- liralık giderin aynı Yasa'nın 76. maddesinin son fıkrası gereğince Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

b-) Toplam tutarı 2.743.208.107.- lira olan kimi belgelerle harcamada bulunulduğu görülmüştür.

Bu harcamalara ilişkin olarak Anayasa Mahkemesi'ne sunulan tevsik belgelerinin, aşağıda açıklanan nedenlerle 2820 sayılı Yasa'nın öngördüğü tevsik belgesi niteliğinde olmadığı anlaşılmıştır.

1- 110.000.000.- liralık harcamanın lokantadan alınacak olan fatura veya kasa fişi yerine adisyon fişiyle;

2- 10.393.200.- liralık harcamanın firmadan alınacak olan fatura yerine sevk irsaliyesi ile,

3- 504.339.200.- liralık harcamanın ilgili satış veya hizmet yerlerinden alınacak fatura yerine partili üyelerce düzenlenen tutanakla,

4- 1.970.570.707.- liralık harcamanın ilgilisinden alınacak fatura veya makbuz yerine tek (aynı) kalemle sonradan düzenlenmiş gider pusulası veya para alındı makbuzuyla,

5- 137.900.000.- liralık harcamanın ilgilisinden alınacak olan fatura yerine, faturası düzenlenmemiş parayı aldım imzasını taşıyan pusula ile,

6- 10.005.000.- liralık harcamanın ilgilisinden alınacak fatura yerine banka havale makbuzuyla belgelendirilmiş olduğu görülmüştür.

Yukarıda açıklanan belgeler 2820 sayılı Yasa'nın 70. maddesinde öngörülen makbuz veya fatura gibi belgeler niteliğinde olmadığından, toplam 2.743.208.507.- liranın aynı Yasa'nın 76. maddesinin son fıkrası gereğince Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

c-) Toplam tutarı 196.485.726 lira olan harcamanın fatura yerine firma makbuzu karşılığında 96.430.000.- liralık harcamanın da firmanın patentini bile taşımayan herhangi bir kağıt üzerine 'parayı aldım' yazısı bulunan belgelerle yapıldığı görülmüştür.

2820 sayılı Yasa'nın 60. maddesinin beşinci fıkrasında 'Parti adına yapılan giderlerin ne gibi işlere ve yerlere harcandığı ilgili defterlere sıra ile ve belgeleri de belirlenerek geçirilir' kuralına yer verilmiştir.

Firma tarafından fatura düzenlenmeden makbuz kesilmesi ise sadece taraf olan kişi veya kuruluşlar arasındaki para akışını göstermekte olup hangi mal veya hizmetin alındığını göstermemektedir.

Fatura alınması olanaklı olan hallerde faturanın; fatura alınması olanaklı olmayan durumlarda ise alınan mal veya hizmeti belirten ve ilgilisinin imzasını taşıyan gider makbuzunun, zorunlu tevsik belgesi olduğu, 2820 sayılı Yasa'nın 70/2. maddesinde açıkça belirtilmektedir.

Bu nedenle, toplam 292.915.726.- liralık gider tutarının 2820 sayılı Yasa'nın 60/5., 70/2. ve 76. maddeleri gereğince Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

d-) Toplam tutarı 232.090.000 lira olan harcamanın fatura aslı yerine fatura fotokopisi karşılığında yapıldığı görülmüştür.

Yasa gereği fatura aslının resmî kuruluşlarınca alıkonulmasının zorunlu olması halinde faturanın fotokopisi tevsik belgesi olarak kabul edilmekte, ( Oto alımında olduğu gibi) bunun dışındaki durumlarda ise kabul edilmemektedir. Bu nedenle, 232.090.000 liralık harcamanın 2820 sayılı Yasa'nın 76/4. maddesi gereğince Hazine'ye irat kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

e-) Toplam tutarı 234.146.400.- lira olan harcamanın lehdarına imzalatılmamış gider pusulaları karşılığında yapıldığı görülmüştür.

Yasakoyucu; 2820 sayılı Yasa'nın 70. maddesinin ikinci fıkrasındaki 'harcamaların' makbuz veya fatura gibi bir belge ile tevsik edilmesi zorunluluğunu getirirken ilgilisinden makbuz veya fatura alınamadığı veya alınmasının olağan bulunmadığı durumlarda, harcamaların benzeri bir belge ile belgelendirilmesine olanak tanımıştır.

Parti il örgütlerince düzenlenen kimi gider pusulası ya da gider makbuzları karşılığında yapılan harcamaların incelenmesinden, bunların fatura alınması olanaklı giderler olduğu, ayrıca düzenlenen belgede malı satan veya hizmeti veren kişinin imzasının bulunmadığı görülmüştür.

Tevsik belgesi olarak nitelenmeyecek bu tür belgelerle yapılan toplam 234.146.400.- liralık harcamanın 2820 sayılı Yasa'nın 70/2. ve 76/son fıkraları hükmü gereğince Hazine'ye irad kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

f-) Toplam 14.500.000 lira olan kimi giderlerin bahşiş, bağış açıklamasıyla parti adına yapıldığı görülmüştür.

Parti görevlilerine hizmet veren kişi ya da kuruluş elemanlarına bahşiş adı altında bağışta bulunulması, Parti tüzelkişiliğinin faaliyet amacıyla bağdaşmadığı gibi ödemenin Parti tüzelkişiliği adına yapıldığı da kabul edilemez. Ayrıca bu çeşit ödeme Yasa'nın maddî yardım yapma veya borç verme yasağı ile bağdaşmamaktadır.

Bu nedenle, il örgütünce yapılan toplam 14.500.000.- liranın 2820 sayılı Yasa'nın, 70/1. maddesiyle 75. maddesi gereğince Hazine'ye irat kayıt edilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

IV- SONUÇ

Sosyaldemokrat Halkçı Parti'nin 1992 yılı hesabının incelenmesi sonucunda;

1- Parti'nin kesinhesabında gösterdiği gelirlerden; 66.029.562.018.- lirasının, giderlerden; 62.009.343.316.- lirasının eldeki bilgi ve belgelere göre doğru ve 2820 sayılı Siyasî Partiler Kanunu'na uygun olduğuna,

2- 2820 sayılı Yasa'nın, 66. ve 69. maddelerine aykırı olarak sağlandığı anlaşılan 465.015.000.- lirası Genel Merkez'e, 806.697.199.- lirası il örgütlerine ait olan toplam 1.271.712.199.- liralık Parti gelirinin, 75. ve 76. maddeleri gereğince Hazine'ye gelir yazılmasına,

3- Parti Genel Merkezi'nce 2820 sayılı Yasa'nın 67. maddesine aykırı olarak alınan 235.000.000.- liralık krediye Hazine'ce elkonulmasına,

4- 2820 sayılı Yasa'nın 70. maddesine aykırı olarak yapıldığı anlaşılan 11.508.881.- lirası Genel Merkez'e, 4.219.374.575.- lirası iller örgütüne ait olan toplam 4.230.883.456.- liralık Parti giderinin, aynı Yasa'nın 75. ve 76. maddeleri gereğince Hazine'ye gelir yazılmasına, 7.5.1998 gününde OYBİRLİĞİYLE karar verildi.